نقش والدین در تعمیق محبت اهلبیت(ع) در کودکان
نویسنده: آمنه عبدیانپور
چکیده:
یکی از مهمترین کارکردهای خانواده، انتقال ارزشهای والا مانند محبت اهلبیت(ع) به فرزندان است. نویسنده بنا دارد راهکارهای ارتقای این مسئولیت را بیان کند. به اعتقاد او، این عملکردها در دو مرحلۀ کلیِ پیش و پس از تولّد تصویر میشوند. از آداب پیش از تولد به گزینش همسر شایسته، حلالزادگی، رعایت آداب بارداری و ارتباط معنوی با اهلبیت(ع) و از آداب پس از تولد به نامگذاری فرزندان به نام اهلبیت(ع)، و بیان زیباییهای اهلبیت(ع) و هدیه به فرزندان در مناسبتهای معصومین(ع) میتوان اشاره کرد. نویسنده ضمن بیان آیات و روایات اسلامی به تناسب از دیدگاه دانشمندان علوم تربیتی و کتب مربوطهشان نیز بهره برده است.
واژگان کلیدی: محبت، اهلبیت(ع)، خانواده، تربیت اسلامی، کودک.
مقدمه
محبت از ویژگیهای برجسته آدمی است که باید مبتنی بر عقلانیت و خردورزی باشد؛ چراکه در غیر اینصورت، عوارض جبرانناپذیری به همراه خواهد داشت. در دنیای امروز، بسیاری از انسانها، دل به اموری میبندند که زوالپذیر و غیرمؤثرند، اموری که نمیتوانند نیازهای اساسی انسان را تأمین نموده، او را سعادتمند کنند. در اینمیانه، والدین آگاه، هماره در جستجوی مفیدترین شیوه برای تربیت فرزندان خویش هستند؛ از اینرو لازم است روش گزینشی ایشان بر مبنای فطرت پاک و عواطف زلال فرزندان باشد تا توفیق بیشتری در تربیت صحیح کسب کنند.
محبت و مودّت اهلبیت(ع) به عنوان برترین مربیان بشر، علاوه بر اینکه سبب شکلگیری تربیت صحیح میشود، مؤثرترین روش پیمودن مسیر تکامل و تعالی انسان نیز هست. این نوع محبت، البته که ابعاد گستردهای نیز دارد که محور نوشتار حاضر است و قرار است به راههای گسترش و تعمیق محبت اهلبیت(ع) در کودکان با محوریت خانواده پرداخته شود.
در اینمقاله، مقصود از اهلبیت(ع)، دوازده امام و حضرت زهرا(س) هستند و منظور از محبت، دوستی و نهایت عشق به آن خاندان(ع) است که در متون دینی با واژههایی مانند: مودّت، محبت و ولایت آمده است.
نقش والدین در انتقال محبت اهلبیت(ع) به کودکان
الف) دوران پیش از تولّد فرزند
- انتخاب همسر شایسته
با توجه به اهمیت همسرگزینی و تأثیر آن در شکلگیریِ شخصیت فرزند، پیشوایان معصوم(ع) در سیره و گفتارشان توصیههای فراوانی داشتهاند. بهطور مثال، رسول گرامی اسلام(ص) میفرمایند: «اُنْظُر فی أیِّ شیءٍ تَضَعُ وَلَدَک فَإِنَّ الْعِرقَ دَسّاس»؛[۱] «بنگر فرزند خود را کجا قرار میدهی که عِرْق،[۲] اثرگذار است.»
از اینرو براساس آموزههای تربیتی اسلام پدر، از ارکان اساسی تربیت است. در فرهنگ قرآنی و طبق آیۀ } قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً… {؛[۳] «خود و خانوادۀ خویش را از آتش دوزخ نگاه دارید»، پدر متولّی و مسئول اصلی در تربیت فرزندان است. جالب آنکه پیامبر(ص) نسبت به کوتاهی والدین در آخرالزمان هشدار هم داده است: «وَیْلٌ لأولاد آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ آبَائِهم…»؛[۴] «وای بر فرزندان آخرالزمان که پدران، هیچ اقدام مؤثری برای آموزش واجبات دینی به آنها انجام نمیدهند!»
از سوی دیگر؛ گرچه پدر در تربیت فرزندان نقش اساسی دارد؛ اما این نباید موجب نادیدهگرفتن نقش مادر شود! نظر به اهمیتی که مادر در تکوین و پرورش شخصیت فرزند و در نتیجه بهسازیِ جامعه دارد، در اسلام توصیه شده که در انتخاب همسر باید ایمان، عفت، تقوا، و نیز اصالت خانواده در نظر گرفته شود. از نظر اسلام وجود زن مایه خیر، آرامش، سکون و وقار است و هموست که با انتقال ویژگیها و روحیات انسانی خود به کودک، به جامعه بشری، «انسان» تحویل میدهد.[۵]
با توجه به اینکه یکی از واجبات دینی مودّت اهلبیت(ع) است؛ بنابراین، اولین گام برای تربیت نسل ولایی، انتخاب همسری ولایتمدار است که در آینده بتواند در تربیت نسل ولایی موفق باشد.[۶]
نکتۀ دیگر، انعقاد نطفه است. انعقاد نطفه در شرایط توصیهشده و رعایت حلالزادگی، اساسیترین زمینه برای پذیرش ولایت اهلبیت(ع)، قبول معرفت، محبت و پیروی عملی از آنان است. به عبارتی، نسل اهلبیتی باید نسلی پاک و حلالزاده باشد وگرنه مانع بزرگی برای پذیرش حق و حقیقت است.
در این زمینه، پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: «لَا یُبْغِضُنَا إِلَّا مَنْ خَبُثَتْ وِلَادَتُه»؛[۷] «با ما دشمن نیست مگر کسی که ولادتش ناپاک باشد.»
حلالزادهبودن، بستگی به عوامل گوناگونی دارد، مثلاً انعقاد نطفه باید از طریق ازدواج شرعی باشد که در غیر اینصورت فرزند، زنازاده خواهد بود؛ یا انعقاد نطفه در زمانها و حالاتی باید باشد که عمل زناشویی حلال و مجاز است که در غیر این صورت فرزند، زنازاده نیست ولی حرامزاده است.
اینجا لازم است به مواردی اشاره کنیم که در آن، انعقاد نطفه حرام است. این موارد؛ عبارتند از: در حال احرامبودن؛ در صورت ترک طواف نساء؛ در حال روزهداری در ماه مبارک رمضان؛ در حال اعتکاف؛ در حال حائضبودن زن.[۸]
دین مقدس اسلام توجه پیروان خود را به مسایلی که ریشه در شکلگیری و ساختار جسمی و روحی دارد، جلب میکند.
طبق فرمایش پیامبر اسلام(ص) سعادت و شقاوت انسان بستگی به رحِم مادر و دوران جنینی کودک دارد: «الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ»؛[۹] «انسان بدبخت در شکم مادرش بدبخت است و انسان خوشبخت در شکم مادرش خوشبخت است.»
والدین در این دوران باید به این مراقبتها اهمیت بیشتری بدهند. یکی از این مسایل، تغذیۀ آنها از غذاهای پاک و حلال است.
آیات و روایات فراوانی در این زمینه وارد شده است: } فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّبا {؛[۱۰] «و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید.»
نیز در حدیث شریف است که پیامبر(ص) فرمود: «طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِیضَه عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَه»؛ «طلب روزی حلال بر هر مسلمانی واجب است.»
خوردن لقمه ناپاک و حرام در گوشت و خون والدین اثر کرده و یک جنین مبتلا به امراض و ناپاکی شکل میگیرد که پالایش و تهذیب و تزکیه او را پس از تولد بسیار مشکل میسازد. همانطور که گفتیم، دراینباره پدر، نقش اول را ایفا میکند. پدر هرچه پرهیزگارتر باشد، فرزند شایستهتر، سالمتر، صالحتر خواهد بود و در مرحلۀ بعد، این مادر است که باید مراقبتهای ویژه از جنین داشته باشد.[۱۱]
اگر مادر در طول روز همیشه با وضو باشد تأثیر زیادی در روح و روان فرزند میگذارد.
تجربه نشان داده که انجام اعمالی که تقویتکنندۀ ارتباط معنوی با معصومین(ع) است، میتواند در تربیت نسل ولایی مؤثر باشد. اگر در آموزههای دینی بر شرکت در مجالس اهلبیت(ع)، رفتن به زیارت معصومین(ع) و خواندن دعاها و زیاراتی چون زیارت جامعه کبیره، زیارت عاشورا، حدیث کساء، دعای عهد و دعای فرج تأکید شده، بدین سبب است که ارتباط مستدام مادر با این مضامین، بهطور مستقیم در جنین تأثیرگذار است و نسلی عاشق ولایت را میپروراند.[۱۲]
ب) دوران پس از تولّد
یکی از حقوق فرزندان بر والدین، نام نیک نهادن بر آنهاست. امام رضا(ع) میفرماید: «أَوَّلُ مَا یُبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْیُحْسِنْ أَحَدُکُمُ اسْمَ وَلَدِهِ»؛[۱۳] «اولین نیکی پدر به فرزند خود این است که او را به اسم خوبی نامگذاری کند، آنها باید اسم خوبی برای فرزند خود برگزینید.»
در روایات اسلامی سفارش شده است که فرزندان خود را بهنامهای معصومین(ع) نامگذاری کنید.[۱۴]
بدون تردید، گذاشتن نام نیک معصومان بر فرزندان باعث تأثیرپذیرفتن از آنها در رفتار و کردار میشود.
یکی از این تأثیرات، این است که کودک سعی میکند خصلتهای پسندیدۀ صاحب نام را کسب کند و تا حد امکان، از حیثیت آن نام خوب محافظت کند و از برکات آن بهرهمند شود.
یکی از سنتهای مؤکد مذهبی که باید پدران و مادران به هنگام ولادت کودک خود رعایت کنند، برداشتن کام نوزاد هنگام تولد، با تربت سیدالشهداء و آب فرات است. اینکار، هم به معنی پیونددادنِ نوزادان از آغاز تولد با این خاندان و فرهنگ عاشورا است، و هم نشان عشقِ والدین به ایجاد این رابطه است. پس این «آب و خاک» در سرشت و طینت و خلقوخوی کودکان مؤثر خواهد بود. طبق احادیث، خداوند در تربیت سیدُالشهداء، شِفا و خاصیت درمانی قرار داده؛[۱۵] چرا که اثر ایجاد محبت و امنیت در این تربت و آب نهاده است. پس یکی از راههای عملی، عمل به این سنت دینی است.[۱۶]
امام صادق(ع) فرمود: «حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِمَاءِ الْفُرَات»؛[۱۷] «کام نوزادان خود را با آب فرات بردارید.»
آن حضرت، فرات را نهری بهشتی میداند که به خدا ایمان آورده است و روزی یک قطره از بهشت در آن میچکد و نیز فرمود: «مَنْ شَرِبَ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ وَ حُنِّکَ بِهِ فَهُوَ مُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ»؛[۱۸] «هر که از آب فرات بنوشد، یا کام کودک را با آن بردارد، یقیناً دوستدار ما خاندان خواهد بود.»
دربارۀ کامبرداشتن نوزادان با تربت سیدالشهداء هنگام تولد نیز آن حضرت فرمود: «حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِتُرْبَه الْحُسَیْنِ(ع) فَإِنَّهَا أَمَانٌ»؛[۱۹] «فرزندان خود را با تربت حسین(ع) کام برگیرید؛ چرا که مایۀ ایمنی است.»
نقش دعا و توسل در رسیدن به خواستهها چنان روشن است که نیازی به استدلال ندارد؛ چون همه ما در زندگی بارها آن را تجربه کردهایم.
اما متأسفانه نکتهای که شاید از آن غفلت شده، دعاکردن والدین برای فرزندان است تا در مسیر صحیح قرار بگیرند.
در اهمیت دعا برای فرزندان همین بس که حضرت سجاد(ع)، دعای ۲۵ صحیفۀ سجادیه را به فرزندان خود اختصاص میدهد و از خداوند نیکبختی آنها را میخواهد. این توصیه به اثبات رسیده است؛ زیرا مردان بزرگ، از دعای والدینشان بسیار تأثیر پذیرفتهاند.[۲۰]
نیز مستحب است انسان در قنوت نماز صبح، این دعا را بخواند: } رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّاتِنَا قُرَّه أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاما {[۲۱]. ابانبن ثعلب میگوید: از امام صادق(ع) در مورد این آیه پرسیدم: امام پاسخ داد: «نحن هُم اهلالبیت»[۲۲].
بنابراین والدینی که میخواهند فرزندانی عاشق اهلبیت(ع) تربیت کنند نباید از نقش دعا در تربیت فرزندان و ایجاد محبت اهلبیت(ع) غفلت کنند.
- الگوسازی
الگوها در حوزۀ تربیت؛ عبارتند از کسانی که رفتار، گفتار و اعتقادشان مورد پیروی دیگران قرار میگیرد. تأثیر الگو بر تربیت به حدی است که در قرآن کریم به عنوان بهترین ابزار تربیتی شمرده شده و به اسوهپذیری از پیامبرانی چون حضرت ابراهیم(ع)[۲۳]، حضرت محمد(ص)[۲۴] و… امر شده است.
والدین ابتدا باید خودشان اهلبیت(ع) را دوست بدارند و این محبت را در کردار و گفتارشان بروز دهند. برای مثال هنگام شنیدن نام امام حسین(ع) اشک بریزند و هنگام یاد امام زمان(ع) ادای احترام کنند.
پدر و مادر باید الگوهای خوب را به فرزند معرفی کنند و زمینهای فراهم آورند تا فرزندشان به سمت الگوهای مثبت گرایش یابد. این الگوها عبارتند از: دوستان، محیط آموزشی و تربیتی (ثبتنام در مدرسهای مناسب یا مراکز فرهنگی خاص) و خویشان و آشنایان.
خلاصه، فرزند باید با کسانی ارتباط داشته باشد که عاشق اهلبیت(ع) هستند تا بر اثر الگوپذیری، محبت آن بزرگواران در درونش نهادینه شود.
البته این امر نباید حالت تحمیلی داشته باشد؛ بلکه باید با شیوههای آرام و مهربانانه و حتی غیرمستقیم، زمینه دوستی فرزند با افراد، گروهها و مراکز مناسب فراهم شود تا خودش با میل و رغبت به سمت آنها برود.
منظور از فرهنگسازی این است که والدین باید در ارایۀ محبت و دوستی اهلبیت(ع) به کودکان، برنامه داشته باشند. اینجا به ذکر چند نمونه از موارد فرهنگسازی اشاره میکنیم:
اگر والدین زیباییها و صفات نیک اهلبیت(ع) را برای کودکان بیان کنند، آنها عاشق اهلبیت خواهند شد.
امام صادق(ع) در این زمینه میفرمایند: «خداوند بندهای که ما اهلبیت(ع)را نزد مردم محبوب کند، رحمت نماید… .»
نیز از ایشان است که: «همانا به خدا سوگند! اگر سخنان زیبای ما را برای مردم روایت میکردند، بهسبب آن عزیزتر میشدند.»[۲۵]
بیان صفات برجسته اهلبیت(ع) همچون عدالت، سخاوت، شجاعت، حکمت، عبادت، مردمدوستی، تقوا، ایمان، زهد و قناعت آنان و سایر صفات پسندیده، کانون عواطف و اندیشه کودک را متوجه قبلههای حقیقیِ عشق و محبت میکند. ستودن و برشمردن خوبیهای این انسانهای متعالی و یاد بزرگیها و بزرگواریهای آنان، عطش دوستیِ کودکان را نسبت به آنان دوچندان میکند، و از آنجا که این بزرگواران، قهرمانان عرصههای گوناگون نیز بودهاند، ذکر دلاوریها و رشادتهاشان، رشته دیگری از محبت را در دلهای پاک کوکان گره میزند.
نحوه برخورد والدین با خاندان پیامبر(ص)، نقش تعیینکنندهای در ایجاد محبت دارد. در اینجا نمونههایی که باعث تعظیم و تکریم ایشان میشود، بیان میکنیم:
یکی از وظایف والدین برای ایجاد محبت اهلبیت(ع) در دل کودکان، بزرگداشت نام و یاد آنان است.
ادب حکم میکند که هنگام نامبردن از آن بزرگواران، کمال احترام را نسبت به ایشان مبذول داریم؛ مثلاً به جای گفتن امام علی(ع) از لقب ایشان(امیرالمؤمنین) استفاده کنیم[۲۶] یا هنگام نامبردن امام زمان(ع) به نشانه تواضع بایستیم و برای فرج آن حضرت دعا کنیم.
هنگامی که «دعبل خزاعی» قصیده معروف خویش را برای امام رضا(ع) خواند و از امام زمان(ع) و قیام او یاد کرد، حضرت دست بر سر گذاشت و به نشانه تواضع در برابر نام مهدی(ع) ایستاد و برای فرج آن حضرت دعا کرد.[۲۷]
یکی از راههای انتقال محبت اهلبیت(ع) به کودکان محبت و تکریم سادات است. خدا درباره ایشان سفارش مؤکد کرده و دوستی آنان را مزد رسالت قرار داده است. } قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّه فِی الْقُرْبی {[۲۸].
آری! پیامبر اکرم(ص) در برابر رنجهای طاقتفرسا و وصفناشدنیاش در امر تبلیغ دین، اجر و مزد این رسالت بزرگ را فقط و فقط مودّت و محبت ذیالقربی بیان میفرماید. مفسران قرآن، اهلبیت(ع) را مصداق اتم و اکمل ذیالقربی دانستهاند و مرتبه بعد از آنها، فرزندانشان یعنی سادات قرار دارند.
علامه حلی; در اهمیت تکریم سادات در پایان کتاب «قواعد» به پسرش وصیت میکند: «بر تو باد به نیکی با اولاد پیامبر(ع) و پیوند با آنان!»
لازم است در اینجا به یکیدونکته دربارۀ احترام به سادات اشاره کنیم.
چنانکه پیامبر مکرم اسلام(ص) فرموده، آنحضرت، تضمین شفاعت و اجر بهشت را به احسانکنندگان در حق سادات برشمرده و بشارت داده است. نکته دیگر اینکه سیره علما و عرفای شیعی بزرگ نیز بیانگر تکریم بسیار بالای ایشان از سادات بوده و هست. بهطور مثال، صاحبکرامتی چون شیخ حسنعلی نخودکی و آیتالله شاهآبادی و بسیاری دیگر، مهمترین امید در بین اعمالشان را، مودّت نسبت به فرزندان فاطمه زهرا(س) بیان کردهاند.
نکته دیگر اینکه، این ارزش و جایگاه والایی که برای محبین و احسانکنندگان به سادات بیان شده، هیچ جای تعجب ندارد؛ چرا که در مرام عاشقان، حبّ به چیزی، مستلزم حبّ به آثار و لوازم آن است؛ پس امکان ندارد کسی ادعای محبت اهلبیت(ع) داشته باشد؛ اما فرزندان ایشان را دوست ندارد و تکریم نکند!
معمولاً کودکان عاشق مراسم جشن تولد و شادی هستند. بنابراین، اگر والدین بکوشند دستکم در میلاد ائمه(ع) جشن مختصری در منزل برپا کنند، اندکاندک عشق و محبت اهلبیت(ع) را در دل کودکان نهادینه میسازد.
یکی از دانشمندان سنی مصری، کتابی در مورد فضیلتهای حضرت زهرا(س) به نام «فاطمه و فاطمیون» نوشته است. وقتی از او انگیزهاش را درباره نوشتن این کتاب پرسیدند، پاسخ گفت که در کودکی، پدرم به مناسب ایام ولادت حضرت زهرا(س) مجلس جشن در خانه برپا کرد و من از میهمانان پذیرایی میکردم و از همان کودکی، محبت حضرت زهرا(س) در دل من ایجاد شد.[۲۹]
برگزاری مراسم عزاداری در ایام شهادت اهلبیت(ع) و تهیه لباس سیاه در این ایام، روان کودک را به سوی محبت و معرفت هرچه بیشتر خاندان عصمت و طهارت(ع) سوق خواهد داد.
یکی از راههای ایجاد محبت اهلبیت(ع)، پدیدآوردنِ فضاهایی است که کودکان در شرایط روحی خاصی قرار بگیرند و به تدریج حسّ درونی آنان بیدار شود و جذب گردند. مثلاً اردوهای فرهنگی و زیارتی از حرمها و زیارتگاهها و ملاقات با شخصیتهای معنوی و اهلبیتی، ایجادکننده یا محکمکننده این رشته و رابطه است.[۳۰]
والدین باید به فرزندان خود که همنام با اهلبیت(ع) هستند احترام بگذارند تا فرزندان به این نکته پی ببرند که والدینشان به خاطر همنامی آنها با آن بزرگواران، اینگونه رفتار میکنند.
در روایت آمده، وقتی سکونی به امام صادق(ع) خبر داد که خداوند به وی دختری عطا کرده است، حضرت پرسید: او را چه نامیدهای؟ گفت: فاطمه، امام آهی کشید و فرمود: حال که نامش را فاطمه نهادهای، به او ناسزا مگو و او را مزن.[۳۱]
والدین باید بکوشند از شخصیت، زندگی و خاطره اهلبیت(ع) در مراسمهای مذهبی در ذهن کودکان خاطره خوش برجای بماند. مثلاً اگر قرار است هدیهای برای کودک تهیه گردد یا جشن تکلیفی گرفته شود، یا مسافرتی که او میپسندد و… بهتر است اینکار در زمانهای منتسب به اهلبیت(ع) صورت گیرد تا به طور غیرمستقیم در جلب محبت کودکان به اهلبیت(ع) مؤثر افتد.
رسول خدا(ص) میفرمایند: «الْهَدِیَّه تُورِثُ الْمَوَدَّه»؛[۳۲] «هدیه، محبت میآورد.» پس اگر این هدیه در ارتباط با خاندان عصمت و طهارت(ع) باشد طبیعی است که محبت آنان را در پی خواهد داشت.
نتیجه
نقش خانواده در انتقال محبت امام زمان(ع)، بینظیر و بیبدیل است. گرچه امروزه دگرگونیهایی در کارکرد آموزشی و پرورشی نهاد خانواده بهوجود آمده؛ اما هنوز هم نقش خانواده در این فرایند، برجسته و مهم است. تحقق این مهم، زمانی خواهد بود که خانواده نگاهی ارزشی به این فرایند داشته باشد و خود نیز در رفتارهای روزمره، هنجارهایی مبتنی بر این ارزش را بکار ببرد و زمینهساز انتقال محبت امام زمان(ع) به فرزندان شود.
انتقال این ارزش، برنامهریزی و نظاممندی خاصی را میطلبد و لازم است والدین در اینباره اطلاعات مرتبط را یاد بگیرند؛ ازاینرو کسب آگاهی و نیز آموزشهای ویژه و مهارتهای لازم بسیار مؤثر خواهد بود.
منابع
- ابنحنبل، احمدبن محمد، کنزُالعمال فی سنن الأقوال والأقوال، نشر دار صادر، بیروت، بیتا، بیجا.
- احدی، حسین، روانشناسی رشد۲، نشر پردیس، بی تا، تهران، ۱۳۸۷ش.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنه والادب، نشر دارُالکتاب العربی، بیروت، بیتا، ۱۳۸۷ق.
- پاکنیا، عبدالکریم، حقوق متقابل والدین و فرزندان، نشر کمالُالملک، قم، بی تا،۱۳۸۲٫
- طبسی، محمدجواد، حقوق فرزندان در مکتب اهلبیت(ع)، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، قم، بیتا، ۱۳۸۳
- قمی، علیبن ابراهیم، تفسیر قمی، دارُالکتاب، چ چهارم، قم، ۱۳۶۷ش.
- کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، نشر دارُالکتب الاسلامیى، چ چهارم، قم، ۱۳۶۵ش.
- کنتوری، حامد، خلاصه عقبات الانوار فی امامى الائمىالاطهار(ع)، نشر الدارُالاسلامیى، بیروت، بیتا، ۱۴۰۱ق.
- محدثی، جواد، عشق برتر، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، قم، بیتا، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارُالانوار، نشر مؤسسه الوفاء، بیروت، بیتا، ۱۴۰۴ق.
- محمدی ریشهری، محمد، میزانُالحکمه، ترجمه حمیدرضا شفیعی، نشر دارالحدیث، چ چهارم، قم، ۱۳۸۳ش.
- مخبر، سیما، ریحانه بهشتی، نشر نورُالزهرا(س)، چ بیستوسوم، قم، بیتا، ۱۳۸۵ش.
- مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی، فارسی، بینا، بیجا، بیتا.
- موسوی زنجانرودی، مجتبی، تربیت مذهبی کودک، نشر میثم تمار، چ پنجم، قم، ۱۳۸۲ش.
- نوریطبرسی، حسین، مستدرکُالوسایل، نشر المکتبىُالاسلامیى، تهران، بیتا، ۱۳۸۳ش.
- علیدوست ابرقوبی، ابوالفضل، موعود جوان، ش۱۱ (مرداد و شهریور ۱۳۷۹ش).
- معینُالاسلام، مریم، زن منتظر و منتظرپروری، ش۲۲، (زمستان ۱۳۸۶ش).
—————————-
پانوشت:
[۱]. علیبن حسامالدین، متقی، کنزُالعمال، ج۱۵، ص۱۸۶، حدیث ۴۳۴۰۰٫
[۲]. در فرهنگ لغت، عِرْق به معنای اصل هرچیز، ریشه و بیخ درخت آمده است؛ رضا مهیار، فرهنگ ابجد عربی، فارسی، ص۶۰۶٫
[۳]. تحریم/۶٫
[۴]. حامد کنتوری، خلاصه عقباتُالانوار، ج۲، ص۲۵۵٫
[۵]. سیما میخبر، ریحانه بهشتی، ص۲۷٫
[۶]. مریم معینالاسلام، زن منتظر و منتظرپروری، انتظار، ش۲۲، (زمستان ۱۳۸۶) ص۴۷٫
[۷]. احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۶۹٫
[۸]. مهدی نیلیپور، شهاب قبس، ص۱۷- ۱۸٫
[۹]. محمدباقر، مجلسی، بحارُالانوار، ج۳، ص۴۴٫
[۱۰]. نحل/۱۱۴٫
[۱۱]. مجتبی، موسویزنجانرودی، تربیت مذهبی کودک، ص۲۳ـ ۲۴٫
[۱۲]. حسن احدی، روانشناسی رشد، ص۲۲٫
[۱۳]. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۱۳٫
[۱۴]. علامه بحرانی، العوالم، ج۱۱، ص۵۵۲٫
[۱۵]. ر.ک: محمدباقر مجلسی، بحارُالانوار، ج۹۸، ص۱۱۸٫
[۱۶]. محمدجواد طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهلبیت:، ص۴۴٫
[۱۷]. محمدباقر، مجلسی، بحارُالانوار، ج۹۷، ص۲۳۰٫
[۱۸]. همان، ص۲۲۸-۲۳۰٫
[۱۹]. همان، ج۹۸، ص۱۲۴،۱۳۶٫
[۲۰]. عبدالکریم پاکنیا، حقوق متقابل والدین و فرزندان، ص۴۳٫
[۲۱]. فرقان/۷۴٫
[۲۲]. علیبن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۱۷٫
[۲۵]. محمدتقی موسویاصفهانی، مکیالُالمکارم، ج۲، ص۲۲۱٫
[۲۶]. ابوالفضل علیدوست ابرقوبی، موعود جوان، ش۱۱، ص۱۵۸ (مرداد و شهریور ۱۳۷۹).
[۲۷]. علامه امینی، الغدیر، ج۲، ص۳۶۱٫
[۲۸]. شوری/۲۳٫
[۲۹]. مهدی نیلیپور، شهاب قیس، ص۳۱٫
[۳۰]. جواد محدثی، عشق برتر، ص۷۱٫
[۳۱]. علامه بحرانی، العوالم، ج۱۱، ص۵۵۲٫
[۳۲]. محمدباقر مجلسی، بحارُالانوار، ج۷۴، ص۱۶۶٫