وب سایت نشریه جستار انعکاس آثار علمی فرهنگی دانش پژوهان،اعضای حلقه های علمی تبلیغی، دانش آموختگان اداره کل آموزش و فضلای حوزه
نویسنده:
مهدی سالاری
عضو حلقه علمی تاریخ اسلام
دانش‌آموخته دوره عالی تاریخ اسلام
چکیده: علامه سید محسن امین یکی از چهره‌های برجسته خاندان آلامین در جبل عامل لبنان است. فعالیت‌های علامه حوزه‌های مختلفی را از تألیف، تدریس، تبلیغ، تربیت طلاب و امور خیریه در بر می‌گیرد. آزاداندیشی و روحیه اصلاح‌گری، علامه را از دیگر هم عصرانش متمایز کرده است. اعیان الشیعـۂ، فی رحاب ائمـۂ اهل‌بیت:، الشیعـۂ فی مصارهم التاریخی، از جمله مهم‌ترین آثار علامه امین به شمار می‌روند.
واژگان کلیدی: سید محسن امین، اصلاح‌گری، تاریخ‌نگاری، اعیان الشیعـۂ.
مقدمه
بازخوانی ابعاد مختلف شخصیت‌های برجسته حوزه‌های علمیه در طول تاریخ اسلام، گرفتن ره توشه از حقیقت یافتگان این راه است.
شناخت عالمانی که عمری تلاش کردند تا حلقه وصل بین ما و پیامبر۶ و ائمه: باشند، برای دانش‌پژوهان حوزه علوم اسلامی ضرورتی انکارناپذیر است؛ زیرا ایشان آب حیات را از آفاق بلند آسمان گرفتند و در اکناف زمین و اقطار گیتی تشنگان را از آن کوثر زلال سیراب کردند. عالمان پیرو مکتب امامت روز و شب کوشیدند و زندگی در آوارگی و تنگنای فقر و گرسنگی و حبس در پشت میله‌ها و سیاه‌چال‌های زندان را بر سکه‌ها و سیم و زر حاکمان جور ترجیح دادند و بارها برای دیده‌بانی و پاسداری از فرهنگ نبوی و علوی بر چوبه‌های دار رفتند.
سید محسن امین یکی از همین نمونه‌هاست که با علم و عمل خویش سیمای کامل انسانیت را به بشریت عرضه کرد. وی که از عالمان ربانی و پرهیزکاران کم‌نظیر بود، با همت و اخلاص، کلام ائمه: و دانش و تخصص‌ها و معارف نهفته در آن را احیا کرد و به برکت جمع‌آوری و تدوین این آثار، نام و یاد خود را جاودانه ساخت.
در این مقاله با اشاره مختصر به زندگی‌نامه این عالم ربانی درباره شخصیت علمی و آثار ایشان به ویژه آثار تاریخی مطالبی ارائه شده است.
سید محسن امین (م ۱۲۸۴هـ .ق، م ۱۳۷۱هـ .ق)
خاندان آلامین یکی از خاندان‌های مشهور علمی و از مدافعان حقوق شیعه در قرن چهاردهم هجری است. این خاندان از نسل حسین ذی‌الدمعـۂ، فرزند شهید زید بن علی بن الحسین امام سجاد۷ هستند که سلسله نسبشان در «اعیان‌الشیعـۂ» بیان شده است. این خانواده اصالتاً از حله عراق بودند که در قرن دوازدهم هجری به جبل عامل هجرت کردند و روستای «شقراء» ـ از توابع هونین ـ را مسکن دایمی خویش قرار دادند. خاندان امین قبل از اینکه به لقب امین شهرت یابند، به قشاقشی معروف بوده‌اند، اما از آنجا که یکی از اجداد سید محسن به محمد امین لقب یافت، به خاندان آنها آل امین گفته شده است[۱].
سید محسن فرزند سید عبدالکریم در سال ۱۲۸۴هـ .ق در یک خانوادهکاملاً مذهبی[۲] در روستای شقراء جبل عامل دیده به جهان گشود[۳].
شخصیت علمی سید محسن امین
سید محسن دروس ابتدایی را در لبنان فراگرفت و در سال ۱۳۰۸ برای ادامه تحصیل رهسپار نجف اشرف شد و مقاطع سطح و خارج را به ترتیب گذراند. او شرح لمعه را نزد پسر عمویش سید علی، قوانین را نزد شیخ محمدباقر نجم‌آبادی، رسائل را نزد ملافتح‌الله اصفهانی معروف به شیخ‌الشریعـۂ و درس خارج فقه را در محضر شیخ آقا رضا همدانی و شیخ محمد طه نجف فرا گرفت و مدتی نیز در جلسات فقه میرزا محمدحسن شیرازی که در سامرا اقامت داشت، حضور یافت. دوره کامل خارج اصول را نزد آخوند محمدکاظم خراسانی (صاحب کفایـۂ) گذراند[۴]. سال‌های زندگی سید محسن در نجف، سال‌های سختی بود. او طلبه تهی‌دستی بود و حتی نان خود را از نیک‌مردی به نام حاج احمد نسیه می‌کرد، ولی پاک‌دلی و اخلاص در دانش‌اندوزی را با هیچ ثروتی عوض نمی‌کرد. به همین دلیل هنگامی که برخی از آشنایان از وی خواستند تا در درس استادی که توانایی مادی بالایی داشت، حضور یابد، بی‌درنگ گفت: هرچند آن استاد دانشوری گرانقدر است، ولی نمی‌توانم خود را راضی کرده، در درسی حاضر شوم که بهره‌مندی از ثروت استاد می‌تواند یکی از انگیزه‌های آن شمرده شود[۵].
چیزی نگذشت که سید محسن امین در حوزه علمیه نجف در ردیف علما و دانشمندان صاحب‌اندیشه قرار گرفت و خود کرسی درسی به راه انداخت و شاگردان زیادی را مجذوب خود ساخت. او در حوزه نجف از جمله مفاخر شیعه به شمار می‌آمد. سید محسن، پس از اتمام تحصیلات در اواخر جمادی‌الثانی سال ۱۳۱۹هـ .ق بعد از ده سال و نیم اقامت در نجف در حالی که ۳۵ سال از عمرش می‌گذشت، به درخواست مردم لبنان و سوریه رهسپار شام گردید[۶].
دوران زندگی ثمربخش امین که بیش از پنجاه سال به طول انجامید، در دمشق که وطن دوم او به شمار می‌آمد، سپری شد. علامه سید محسن امین پس از بازگشت به سوریه و لبنان دریافت که درد شیعه تنها جهل و فقر است. از این‌رو با این دو عامل بدبختی به مبارزه برخاست و جامعه خود را برای مقامی که شایسته آن بود مهیا ساخت[۷].
سید محسن امین به علت شبهه‌پراکنی‌ای که بعد از حرکت اصلاحی او برای اصلاح مراسم عزاداری امام حسین۷ درباره او در نجف مطرح شده بود، تصمیم گرفت به آن دیار سفر کند. خبر حرکت محسن امین به سوی نجف همه‌جا پخش شد و آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی[۸] مرجع بزرگ شیعیان با صدور اعلامیه‌ای علما و مردم را به استقبال از سید محسن امین دعوت کرد. مردم نیز در آن روز چنان استقبالی از او کردند که در تاریخ نجف نظیر نداشت[۹]. علمای نجف در تکریم و تجلیل از مقام شامخ علاّمه امین، از هیچ کوششی فروگذار نکردند و مدت‌ها به برکت قدوم وی ولیمه دادند[۱۰]. این‌گونه برخورد، نشان‌دهنده جایگاه والای علمی سید محسن امین است.
سید محسن برای بهبود وضع تحصیلی طلاب، گام‌‌های بلندی برداشت. وی می‌دانست که وقت طلاب بیش از اندازه برای فهم عبارات دشوارِ کتاب‌های کهن صرف می‌شود و مباحثی را می‌خوانند که فایده علمی و عملی چندانی ندارد[۱۱]. به همین دلیل به تألیف کتاب‌های درسی در سطوح مختلف همت گماشت. او همچنین کتاب‌ها و مقالات بسیاری در زمینه‌های مختلف از جمله وحدت مذاهب، به رشته تحریر درآورد که شأن شیعه را در جامعه اسلامی سوریه و لبنان بالا برد و تا حد زیادی سوء تفاهم‌ها را برطرف نمود و بین مذاهب مسلمان، آشتی و وحدت برقرار ساخت[۱۲] تا جایی که شیعه و سنی او را به رهبری پذیرفتند[۱۳]. استاد «وجیه بیضون» می‌نویسد: «اگر جهان اسلام و عرب به تعداد انگشتان دست همانند او داشتند، سخنش (در جهان اسلام) برتر و پرچمش در اهتزاز می‌بود»[۱۴].
جایگاه سید محسن امین در تاریخ‌نگاری
جایگاه سید محسن امین در تاریخ‌نگاری هنگامی آشکار شد که کتاب بزرگ اعیان‌الشیعـۂ را تألیف کرد. ایشان، با نوشتن این کتاب بدون هیچ مبالغه، در صف بزرگان علمای رجال و تاریخ اسلام همچون ابن‌حجر عسقلانی، خطیب بغدادی، یاقوت حموی، ابن‌خلکان و ابن‌عساکر دمشقی قرار گرفت. سید محسن امین، می‌دید که با وجود خدمات بزرگی که شیعیان به جهان اسلام کرده‌اند و با توجه به برخورداری از نوابغ بی‌نظیر و تاریخی مشحون از کوشش‌های علمی، ادبی و معنوی سندی در دست نیست تا مایه شناسایی آنها گردد. از این‌رو بر آن شد تا با نگارش کتاب اعیان الشیعـۂ خلأ موجود را پر کند[۱۵]. شمّه تاریخی سید محسن امین تنها در اعیان الشیعـۂ خلاصه نمی‌شود، بلکه آثار دیگری نیز در این زمینه به رشته تحریر درآورده است که هرکدام نگاه عمیق او را در تاریخ نشان می‌دهد. کتاب‌هایی مانند: نقض الوشیعـۂ، اصدق الأخبار فی قصـۂ الأخذ بالثار، لواعج الأشجان فی مقتل الحسین۷، المجالس السنیـۂ فی مناقب و مصائب العترہ النبویـۂ، فی رحاب أئمـۂ أهل البیت:، البحر الذخار فی شرح الائمـۂ الاطهار و تاریخ جبل عامل. این آثار به خوبی نشان می‌دهد که سید محسن امین علاوه بر جایگاه مرجعیت فقهی شیعیان لبنان و سوریه، از مباحث تاریخی غافل نبوده و به اهمیت آن در تحکیم شعائر دینی آگاه بوده است.
علامه سید محسن امین، سرانجام در نیمه شب یکشنبه چهارم رجب ۱۳۷۱ هـ.ق دار فانی را وداع گفت[۱۶]. مردم بدن پاکش را با شکوه تا زینبیه دمشق همراهی کردند و همان‌طور که سفارش کرده بود، به همراه ادوات، عینک و قلم‌هایش به خاک سپردند[۱۷].
مطالعات و آثار تاریخی علامه امین
مهم‌ترین آثار علامه سید محسن امین، در حوزه تاریخ و تراجم به نگارش درآمده است. شاید یکی از انگیزه‌های او، پاسخ به شبهات ضدشیعی در خصوص انکار نقش و جایگاه مهم تاریخی شیعه و نادیده گرفتن عظمت علمی، فرهنگی و اجتماعی بزرگان و فرزانگان آنان بوده است که از سوی افرادی مانند احمد امین مصری طرح شده بود. گفته می‌شود این شبهات باعث شد تا علاّمه آقابزرگ تهرانی با تألیف الذریعـۂ إلی تصانیف الشیعـۂ، علامه سید حسن صدر با نگارش تأسیس الشیعـۂ للعلوم الإسلامیـۂ و علامه سید محسن امین با نوشتن اعیان الشیعـۂ، گوشه‌هایی از عظمت و نقش‌آفرینی تاریخی پیروان اهل بیت: را به تصویر بکشند.
مطالعات و آثار تاریخی وی بیشتر بر سیره‌نگاری و شبهه‌زدایی از جریان عاشورا، تمرکز یافته است. مطالعه احوال اجتماعی و فضای فرهنگی جامعه شیعی و جهان اسلام در آن روزگار، می‌تواند این اولویت‌بندی را توضیح دهد.
- اعیان الشیعـۂ
این کتاب، را می‌توان جامع‌ترین تذکرہ یا دائرہ‌المعارفی دانست که در احوالات رجال شیعه در دولت‌های اسلامی نگارش یافته است. مؤلف در این کتاب احوال علمای شیعه اعم از فقها، اصولیین، متکلمان، مفسران، مورخان، نسّابین، فیلسوفان، منطق‌دانان، جغرافی‌دانان، منجمان، پزشکان، علمای صرف و نحو، علمای بلاغت و معانی و بیان و عروض و مصنّفان و کاتبان و سایر ارباب دانش و هنر را از آغاز اسلام تا زمان خود که بالغ بر ۱۱۷۳۳ نفر می‌شوند، جمع‌آوری کرده و جایگاه و پیشینه خدمت شیعیان را به فرهنگ و تاریخ اسلام، نشان داده و جاودانه کرده است. همچنین به مسائلی مانند پیدایش مذهب شیعه و شرح باورهای شیعیان که همزمان با پیدایش اسلام و برابر با نص آشکار قرآن و تعلیمات عالیه اسلامی است، پرداخته و حرف‌ها و گفتارهای متعصبان و یا مقرضان سیاسی و ناآگاهان را بررسی و نقد کرده است و خدمات گران‌بهای دانشوران شیعی را به فرهنگ و تمدن اسلامی با تفصیل و روشنی شرح داده است.
سید محسن امین بیشتر از پنجاه سال وقت خود را صرف جمع‌کردن منابع این اثر کرد. وی می‌خواست کتاب را در ۱۰۰ مجلد پانصد تا هشتصد صفحه‌ای ارائه کند، ولی عمرش به طبع و نشر بیشتر از ۳۳ مجلد که یک دوره کامل رجال شیعه است، وفا ننمود و مجلّدات دیگر همچنان غیر مرتب به صورت یادداشت باقی ماند. پس از وفات او، فرزندش سید حسن امین، در سال ۱۴۰۳ هـ .ق، بار دیگر آن کتاب را در ده مجلد با قطع رحلی در بیروت انتشار داد. ایشان با تألیف اعیان الشیعـۂ، مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب «الذریعـۂ» و شیخ عبدالحسین امینی تبریزی نجفی صاحب کتاب الغدیر در بین علمای شیعه درخشید. ساختار و تقسیم‌بندی این کتاب به طور مختصر به شرح ذیل است:
جلد اول، مقدمه است. جلد دوم، شرح زندگی پیامبر۶ و حضرت زهرا ۳ را در بر می‌گیرد. جلد سوم و چهارم، تاریخ زندگی امام اول تا امام یازدهم شیعیان و سپس شرح تولد امام زمان۷ و غیبت ایشان و نشانه‌های ظهور مهدی آل محمد۷ است. جلد پنجم به بعد: شرح احوال دیگر شخصیت‌های شیعه به ترتیب حروف الفبایی نام شخص و پدر اوست که از علی بن ابی‌طالب شروع شده و تا جلد ۵۲ به یونس بن یعقوب بن قیس پایان می‌یابد.
جلد ۵۲ علاوه بر شرح حال و آثار نویسنده که به قلم خود سید محسن امین و در سن ۸۶ سالگی نوشته شده است، دربردارنده تکمله‌ای است شامل مراثی و مقالاتی که علما و ادبای عرب به نظم و نثر بعد از وفات سید محسن نوشته‌اند. این تکمله توسط فرزند سید محسن امین تهیه شده است.
اعیان الشیعـۂ برای اولین بار در ۱۹۳۵م منتشر شد. چاپ پنجم به کوشش سیدحسن امین با قطع رحلی در ده مجلد (بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳) انجام گرفت. پس از آن سیدحسن امین آنچه را از مجلدات پیشین جا افتاده یا احوال مشاهیری را که پس از تاریخ تألیف کتاب تا دو دهه اخیر درگذشته‌اند، گرد آورده و زیر عنوان مستدرکات اعیان الشیعـۂ در دو مجلد به سال ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹هـ .ق در بیروت چاپ و منتشر کرد.
قسمت‌های مختلف اعیان الشیعـۂ یا توسط خود مؤلف و یا افراد مختلف به صورت جداگانه و در کتابی مستقل به چاپ رسیده است. از جمله آنها کتاب فی رحاب ائمـۂ اهل البیت: در دو مجلد است که بارها در لبنان به چاپ رسیده است. ترجمه این کتاب با نام سیره معصومان توسط استاد علی حجتی کرمانی صورت گرفته و توسط انتشارات سروش در چاپ‌های متعدد نشر یافته است. سید محسن امین در مقدمه کتاب چنین می‌نویسد: پیش از آغاز به نوشتن شرح حال اعیان و بزرگان شیعه، بر آن شدم تا کتاب را با ذکر سیره ائمه: برکت و شرافت بخشم. به همین دلیل شرح حال این معصومان: را جدا از سایر شرح حال‌های افراد شیعه، آوردیم.
کتاب دیگری که مستقل به چاپ رسیده است، “الشیعـۂ فی مسارهم التاریخی” است. این کتاب مقدمه کتاب اعیان الشیعـۂ است که شامل مباحث زیر می‌باشد:
واژه‌شناسی شیعه، مبدأ ظهور شیعه، ظلم و ستم‌های وارد بر اهل‌بیت: و شیعیان آنها، دلایل افتراء بر شیعه، علت گسترش شیعه در بلاد اسلامی، عقاید شیعه دوازده امامی، اشاره به علما، شُعرا و ادبای شیعه و آثارشان، وزرا و امرا و قضات شیعه و شهرها و سرزمین‌هایی که شیعه در آنجا وجود دارد. چاپ دوم این اثر توسط مؤسسه دائرہ المعارف الفقه الاسلامی، در سال ۱۴۲۶هـ .ق منتشر شده است.
ابوالحسین زید الشهید، دیگر عنوانی است که جداگانه منتشر شده است. این اثر توسط خود مؤلف از کتاب اعیان الشیعـۂ جدا شده و مؤسسه آل البیت: آن را به صورت مستقل به چاپ رسانده است.
- نقض الوشیعـۂ أو الشیعـۂ بین الحقائق و الأوهام
این کتاب را علامه سید محسن امین در رد کتاب الوشیعـۂ نوشته موسی جارالله زمخشری نوشته است. زمخشری در کتاب الوشیعـۂ اتهاماتی به شیعیان وارد کرده که سید محسن آن را پاسخ گفته است. از جمله مهم‌ترین اتهامات زمخشری درباره این مباحث است: تعظیم قبور و زیارت آنها، تلاعن و تطاعن، علت علاقه شیعه به اهل‌بیت:، عدالت صحابه، اصول دین، حدیث غدیر، شورای شش نفره، عدم زیادی در قرآن، تقیه، متعه، رسیدن ارث رسول۶ به عباس، آیه طلاق و صداق، رجعت، فدک، بدا و … به عنوان نمونه در این کتاب آمده است:
جار الله می‌گوید:
می‌بینم که شیعیان مَشاهد و قبور را می‌پرستند؛
پاسخ علامه سید محسن امین:
زیارت مَشاهد انبیا و اوصیا و اولیاء و صلحا و تعمیر آنها و تعظیم آنها و عبادت در آنها، تنها اختصاص به شیعه ندارد، بلکه در این امر تمام مسلمین به غیر از وهابیت با هم مشترکند. من (امین) به چشم خود دیدم که قبر امام ابی‌حنیفه و شیخ عبدالقادر گیلانی در بغداد چگونه مورد تکریم و تعظیم قرار می‌گرفت. هنوز قبر امام شافعی مورد تعظیم قرار می‌گیرد و حتی مَشاهد رأس الحسین و سیده زینب کبری، سیده نفیسه و سائر مشاهد و قبور معظمی که در سوریه هستند و مخصوص شیعیان می‌باشد، مورد تکریم دیگر مذاهب نیز هستند. حق این است که قبور انبیاء و اوصیاء و صلحا نزد شیعه و دیگر مذاهب بر خلاف تصور وهابی‌ها زیارت می‌شوند نه عبادت. در این کار هیچ نشانی از عبادت نیست.
این کتاب را انتشارات شرکـۂ الغدیر للطباعـۂ و النشر و التوزیع، در یک جلد در سال ۲۰۰۱م و در ۵۰۴ صفحه به زیور طبع آراسته است. این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
- لواعج الأشجان فی مقتل الحسین۷
سید محسن امین پس از مراجعت به دمشق، شیعیان شام را با مشکلات و کمبودهای فراوانی رو‌به‌رو دید. از مهم‌ترین آنها خرافاتی بود که در بین مردم به نام مذهب رواج داشت. در تکایا احادیث دروغ خوانده می‌شد. مردم عوام در ایام عاشورا دیوانه‌وار بر سر و سینه می‌زدند و قفل و زنجیر به بدن می‌زدند. بعضی هم با شمشیر و قمه زخم‌هایی بر سرشان می‌نشاندند که مورد استهزا و شماتت دیگران بود. این امر باعث گردید تا سید محسن، دست به تألیف این کتاب ببرد[۱۸].
کتاب درباره مقتل و شهادت امام حسین۷ می‌باشد. مؤلّف بعد از بیان مقدمه‌ای در فضیلت گریه بر امام حسین۷ احادیثی را از پیامبر۶ درباره شخصیت و جایگاه والای حضرت آورده است. سپس به پاره‌ای از اوصاف امام حسین۷ اشاره می‌کند و با ذکر نسب امام۷ به تفصیل درباره بیعت نکردن امام حسین۷ و وقایع مرتبط با جریان شهادت امام۷، سخن گفته است. درباره شهادت حضرت مسلم بن عقیل، بحث جامع و مفصّلی را انجام داده و به وقایع بعد از شهادت امام نیز اشاره می‌کند. این اثر پس از انتشار در سوریه و لبنان، مورد استقبال فضلای اهل منبر قرار گرفت و نسخه‌های بسیاری از آن به فروش رفت. اما برخی با این اثر به مخالفت برخاستند و در بین عوام این شایعه رواج یافت که سید عزاداری امام حسین۷ را حرام می‌داند. حتی او را به خروج از دین متهم کردند. برخی از منبری‌ها نیز با استفاده از این غفلت چنین وانمود کردند که سید محسن امین در دمشق بازاری به راه انداخته و آرام آرام مردم را از عزاداریشان منع می‌کند. او چون در آغاز کار است، با احتیاط حرف‌هایش را می‌زند، اما ممکن است بعد از این از دین اسلام خارج گردد[۱۹].
این کتاب در یک جلد به همت انتشارات دارالامیر بیروت در سال ۱۹۹۶هـ .ق به چاپ رسیده است.
- اصدق الاخبار فی قصـۂ الاخذ بالثار
کتاب با وجود حجم کم، به یک قضیه مهم تاریخی پرداخته که آن را جاودانه کرده است. مؤلف در این کتاب نخست، به مباحثی پیرامون توابین اشاره می‌کند و آنگاه به بیان خون‌خواهی مختار و جریان قتل قاتلان امام حسین۷ توسط وی می‌پردازد. سید محسن امین در پایان کتاب، اشاره می‌کند که اخباری در ذم مختار وارد شده که از حقیقت آن خداوند عالم است. نگارش این اثر در سال ۱۳۳۱هـ .ق به پایان رسیده و در همان سال توسط انتشارات مکتبـۂ بصیرتی در ادامه کتاب لواعج الاشجان، چاپ شده است.
- المجالس السَّنیـۂ فی مناقب و مصائب العترہ النبویّـۂ
سید محسن امین، در این کتاب حقایقی را که با تتبع در تاریخ به دست آورده، به صورت مجالس روضه بیان کرده و در پایان هر مجلس به تناسب، اشعاری را در رثای اهل‌بیت: آورده است. این اثر شامل پنج جزء است که چهار جزء آن را ذکر مصیبت امام حسین۷، در بر می‌گیرد. جزء اول از چهار جزء شامل این موارد است: تاریخ تولد امام، مقتل، مدت عمر و خلافت، کنیه، لقب، نقش خاتم، عدد اولاد، مناقب، سیره، خطبه‌ها، اشعاری که در رثای ایشان سروده شده، آنچه که بعد از مرگ معاویه بر ایشان گذشت، کیفیت شهادت و اتفاقات بعد از شهادت حضرت تا هنگام بازگشت اهل‌بیت: به مدینه. جزء پنجم کتاب درباره احوال پیامبر۶ و حضرت زهرا۳ و دیگر ائمه: و مناقب ایشان است. چاپ دوم این اثر در دو جلد توسط انتشارات دارالتعارف للمطبوعات در سال ۱۴۱۳هـ .ق منتشر شده است.
دیگر آثار علامه امین
علامه سید محسن امین در عرصه‌های دیگر علوم اسلامی نیز دارای تألیفات متعددی است که تنها به ذکر نام آنها اکتفا می‌کنیم:
- رحلات السید محسن الأمین[۲۰]؛
- تاریخ جبل عامل؛
- البحر الذخار فی شرح أحادیث الأئمـۂ الأطهار (۳ج).
در اصول دین:
- ارشاد الجهاد؛
- الدر الثمین؛
- التقلید آفـۂ العقول.
در اصول فقه:
- حذف الفضول عن علم الأصول؛
- حواشی المعالم؛
- حاشیـۂ القوانین؛
- الدر المنظم فی مسألـۂ تقلید الأعلم.
در فقه:
- القول السدید فی الاجتهاد و التقلید؛
- أساس الشریعـۂ؛
- اُرجوزہ فی النکاح؛
- تحفـۂ البواب فی آداب الطعام و الشراب؛
- النزیـۂ الأعمال الشیعـۂ؛
- جوابات المسائل الدمشقیـۂ؛
- جوابات المسائل الصافتیـۂ؛
- جوابات المسائل العراقیـۂ؛
- جناح الناهض إلی تعلم الفرائض؛
- کشف الغامض فی أحکام الفرائض؛
- سفینـۂ الخائض فی بحر الفرائض (چکیده کتاب کشف الغامض)؛
- حواشی العروہ الوثقی؛
- الروض الأریض فی أحکام التصرفات المریض؛
- الدروس الدینیـۂ (۹ج)؛
- شرح التبصرہ؛
- درر العقود فی حکم زوجـۂ الغائب و المفقود؛
- درر الحیض و الاستحاضـۂ و النفاس؛
- الدر الثمین فی أهمّ ما یجب معرفته علی المسلمین؛
- الدرہ البهیـۂ فی تطبیق الموازین الشرعیـۂ علی العرفیـۂ؛
- ضیاء العقول فی حکم المهر إذا مات أحد الزوجین قبل الدخول؛
- کاشفـۂ القناع فی حکم الرضا۷؛
- مناسک الحج.
صرف و نحو و بلاغت[۲۱]:
- المنیف فی علم التصریف؛
- اُرجوزہ فی الصرف؛
- صفوہ الصفو فی علم النحو؛
- الأجرویـۂ الجدیدہ؛
- حاشیـۂ المطول؛
- اُرجوزہ فی علامات المجاز و شرحها.
دعا:
- مفتاح الجنات (۳ج)؛
- حاشیـۂ الصحیفـۂ الثانیـۂ السجادیـۂ؛
- الصحیفـۂ الخامسـۂ السجادیـۂ؛
- حاشیـۂ مفتاح الفلاح.
مناقب:
- العلویات العشرون؛
- عجائب أحکام أمیرالمؤمنین۷؛
- المولد النبوی الشریف؛
- الدر النضیـۂ فی مراثی السبط الشهید؛
- التنزیه لأعمال التشبیه (در آداب عزاداری عاشورا).
او همچنین ردیه‌های بسیاری در قالب مقاله به رشته تحریر در آورده است.
منابع:
- ابوالحسنی، رحیم، فصلنامه تخصصی اندیشه تقریب، شماره ۷، ص۱۰۰٫
- امین، سید محسن، شرح وصال (ترجمه المجالس السنیـۂ)، ترجمه: محمدرضا جباران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- ــــــــــــــــ ، اعیان الشیعـۂ، ترجمه: کمال موسوی، اسلامیه، ۱۳۴۵ش.
- جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، معروف، ۱۳۸۲ش.
[۱] . رحیم ابوالحسنی، فصلنامه تخصصی اندیشه تقریب، شماره ۷، ص۹۵٫
[۲] . پدرش سید عبدالکریم امین فردی باتقوا و پاک‌سیرت بود و بیشتر روزها را روزه می‌گرفت و از خوف عاقبتش همیشه گریان بود. مادر سید محسن نیز از زنان پرهیزکار و در تدبیر امور خانواده، بسیار توانا بود. او دختر شاعر دانشمند شیخ محمدحسین فلحه میسی بود
[۳] . او در سن ۱۶ سالگی مادر خود را از دست داد و در سوگ او اشعاری سوزناک سرود که ترجمه بخشی از آن چنین است: مادر من که از فرط محبت و اشتیاق یک لحظه دوری تو، قرار را از من می‌گرفت، اکنون چگونه می‌توانم طاقت بیاورم در حالی که دوری من و تو تا روز محشر است. (اندیشه تقریب، شماره ۷، ص۹۶)
[۴] . سید محسن امین با وجود مشکلات معیشتی، با انگیزه و جدیت تمام، تحصیلاتش را دنبال کرد. ضمن اینکه نگرانی‌هایی درباره پدرش داشت و خاطر او را مکدر می‌نمود و در سال‌های نخستین اقامتش در نجف برطرف شد، زیرا پدرش خبر حرکت به سوی نجف به همراه تعدادی از اهالی مورد اعتماد جبل عامل را در نامه‌ای به او داد و او را بسیار خوشحال کرد و از آن پس برای ملاقات پدرش لحظه‌شماری می‌کرد تا اینکه در یکی از روزها در کربلا به استقبال پدرش رفت و استاد او شیخ محمد طه نجف برای استقبال از پدرش به کربلا آمد و به سید محسن امین تبریک گفت و اظهار امیدواری کرد که با آمدن پدرش، سید محسن امین بتواند مدت بیشتری در نجف بماند. (پیشین، ص۹۹).
[۵] . جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۲، ص۶۱۰٫
[۶] . همان، ص۱۰۰٫
[۷] . سید محسن امین، اعیان الشیعـۂ، ترجمه کمال موسوی، ج۱، ص۶٫
[۸] . سید محسن امین درباره او می‌گوید: در سال ۱۳۵۲هـ .ق که به عراق سفر کردم، او را مورد ارزیابی قرار دادم. دیدم مردی است دارای فکری بزرگ که میدان اندیشه‌اش وسیع است. در علم و فقه بسیار وسعت‌نظر دارد. دورنگر است و ژرف اندیش. (گلشن ابرار، ج۲، ص۵۸۸).
[۹] . در این خیرمقدم گویی علاوه بر علما، فضلا، تجار و اقشار مختلف مردم، شیخ کلو الحبیب نیز که در خط مقدم مخالفان او بود، با پای خویش به استقبال آمد و دست علامه امین را بوسید و خطاب به او گفت: خداوند لعنت کند کسانی را که مرا گمراه کردند. این چهره نورانی توست که مالامال از ایمان است. مرا به خاطر سوء‌ظنی که پیدا کرده بودم، ببخش. (اندیشه تقریب، شماره ۷، ص۱۰۳).
[۱۰] . رحیم ابوالحسن، اندیشه تقریب، شماره۷، ص۱۰۴٫
[۱۱] . سید محسن امین بر این باور بود که باید کتاب‌های سودمندتر برای تدریس جایگزین کتاب‌های فعلی مانند (کفایه، رسائل) گردد. برای این کار باید کمیته‌ای از فضلا و کارشناسان ادبیات عرب تشکیل شود و در هر رشته علمی سه کتاب تدوین و مقرر کنند؛ مختصر، متوسط و مفصل. این سه کتاب از کتاب‌های مشهور گزینش شود و محور تدریس حوزه قرار گیرد. (پیام حوزه، شماره چهارم، ص۱۰۴).
[۱۲] . او برای اینکه نشان دهد میان شیعه و سنی فاصله‌ای نیست، در مدرسه علویه، که خود بنا نهاده بود از استادان شیعه و سنی یکسان بهره می‌برد. وحدت در این مدرسه چنان بود که علی قضمانی (دانش‌آموز اهل‌سنت) به عنوان مؤذن انتخاب شده هر روز به روش برادران اهل‌سنت در مدرسه اذان می‌گفت. روزی یکی از برادران اهل‌سنت نزدش شتافته، گفت: می‌خواهم شیعه شوم. سید فرمود فرقی میان شیعه و سنی نیست. هر وقت خواستی می‌توانی به فتوای مجتهدان شیعه عمل کنی. مرد همچنان از سید می‌خواست او را شیعه کند. سید امین نگاهی مهرآمیز به وی افکند و فرمود: بگو: لا اله الا الله، محمد۶ رسول الله. چون این مرد این کلمات را بر زبان آورد، سید فرمود اینک شیعه جعفری شدی. (گلشن ابرار، ج۲، ص۶۱۵).
[۱۳] . همان.
[۱۴] . سید محسن امین، شرح وصال، ترجمه المجالس السنیـۂ، ص۱۹٫
[۱۵] . سید محسن امین، اعیان الشیعـۂ، ج۱، ص۷٫
[۱۶] . جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۲، ص۶۰۸٫
[۱۷] . همان، ص۶۱۶٫
[۱۸] . رحیم ابوالحسنی، اندیشه تقریب، شماره ۷، ص۱۰۰٫
[۱۹] . همان.
[۲۰] . گزارشی است از سفرهایی که برای نوشتن کتاب اعیان الشیعـۂ و دیگر مباحث، به کشورهای مختلف داشته است.
[۲۱] . همان‌طور که در متن هم به آن اشاره شد، سید محسن امین چون می‌دانست و به تجربه هم برایش ثابت شده بود که طلاب برای خواندن کتب قدیمی، وقت زیادی را باید صرف کنند، بر آن شد تا کتاب‌های درسی مناسبی را تألیف کند. او با این کار جدیّت خود را درباره اصلاح کتب درسی حوزه علمیه نشان داد و تنها در حد رأی و نظر باقی نماند و این آثار را به نظام آموزشی حوزه عرضه کرد.
