تحلیل کارکرد اجتماعی نماز

نویسنده: صدیقه احدی

عضو حلقه علمی ‌بلاغ خواهران

 

 

 

مقدمه

بعد اجتماعی، یکی از ابعاد مهم وجود انسان است. از دیدگاه برخی جامعه‌شناسان، مهم‌ترین نیاز‌های انسان عبارتند از نیازهای جسمی؛ نیاز به روابط اجتماعی و نیاز به ارزش، احترام، و عزت نفس٫ نیازها، روابط اجتماعی انسان را شکل می‌دهند[۱]. اجتماع در لغت به معنای گردآمدن، فراهم آمدن و سازگاری داشتن[۲] می‌باشد. برای شناخت انسان و پدیده‌های مرتبط با او در عرصه اجتماع، دانش جامعه‌‏شناسی[۳] به وجود آمد. کارکرد‏گرایان در جامعه‏‌شناسی، نظام اجتماعی را دارای اجزای به هم پیوسته می‏دانند، که برای حفظ ثبات نظام، کارکرد یا تاثیر مثبت دارند[۴].

یکی از مهم‏ترین این اجزاء، دین است. اسلام برای اجتماع اهمیت زیادی قائل است. علامه طباطبایی در این‏باره می‏گوید: اسلام تنها دینی است که اساس خود را بر پایه اجتماع قرار داده است به‏گونه‏ای که در هیچ شانی از شئون خود به اجتماع بی اعتنا نبوده است. تمام احکام و مقررات را نیز در قالبی اجتماعی بیان داشته است و تا آنجا که ممکن بوده، روح اجتماعی بودن را در تمام احکام و مقررات خود وارد نموده است»[۵].

امیل دورکیم که از نخستین جامعه شناسان دین به شمار می‏رود، بر آن است که یک اجتماع مذهبی همواره از طریق آیین که اقدامی رسمی‌ و دارای سبک خاص است مانند نماز، ورد یا ذکر یا تزکیه تشریفاتی، به سوی امر مقدس هدایت می‌شود. آیین جزء ضروری مذهب است[۶].

در اسلام نماز یکی از شاخص‏ترین آیین‌هاست. اولین جزء نماز ارده و قصد است. در جامعه شناسی کارکردی نیز به قصد و هدفی که از اعمال کنش‌ها در نظر گرفته می‌شود، قصد یا نیت[۷] گفته می‌شود و به چنین کنشی، کنش هدفمند[۸] اطلاق می‌گردد[۹] که کارکرد‌های خاصی را به دنبال دارد. آثاری که در نیت نمازگذار مطرح بوده‏اند، کارکرد آشکار و آنچه از ابتدا در نیت او مطرح نبوده است، کارکرد پنهان نام دارند. از کارکردهای آشکار نماز می‌توان به ابراز بندگی و انجام امر الهی، افزایش درجه خلوص، دور شدن از بدی‌ها و … اشاره کرد. در این نوشتار سعی شده است تا برخی کارکردهای پنهان نماز معرفی شوند.

 

نماز و انسجام اجتماعی

استحکام و دوام اجتماعی به وسیله مراسم و مناسک گوناگون دینی و با خلق ارزش‌ها و باور‌های مشترک ایجاد می‌شوند.

در جامعه اسلامی، مفهوم نماز یک ارزش و نمود و ظاهر آن هنجار و از رسوم اخلاقی است. هنجارها قواعد و رهنمود‌های مشترکی هستند که رفتار مناسب را در وضعیتی معین قرار می‏دهند. هنجار‌ها تعیین می‌کنند که افراد جامعه در شرایط معین، چگونه رفتار کنند^[۱۰]. رسوم اخلاقی نیز هنجارهای نیرومندی هستند که از نظر اخلاقی مهم محسوب می‌شوند^[۱۱]. اما این ارزش‌ها هستند که محتوای هنجاری یک جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند. وقتی فردی به نماز می‌ایستد، افراد جامعه نه تنها احساس دوری از او را ندارند، بلکه به دلیل مشاهده یک هنجار اجتماعیِ مقبول، نوعی همبستگی اجتماعی بین آنها تقویت می‌شود. این همبستگی و انسجام زمانی بیش‏تر احساس می‌شود که نماز به صورت جماعت برگذار شود. مانند نماز جماعت در مسجد، ادارات، سازمان‌ها، نماز جمعه، نماز استسقاء و … .

در قرآن نیز به این کارکرد نماز اشاره شده است:} فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَه وَآتَوُاْ الزَّکَاه فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ {[۱۲]؛ « اگر توبه کنند و نماز به پا دارند و زکات دهند پس برادران شما در دین هستند».

یکی از معانی وحدت، زدودن حس غربت از روان آدمی‌ است. بر اساس این معنا، مسلمانان غریب جامعه‌ زمان رسول اکرم(ص)در مساجد مدینه با هم ملاقات می‌کردند، با هم آشنا می‌شدند، عقد اخوت می‌بستند و احساس می‌کردند که همه فرزند یک امت هستند. بنابراین مسجد سازمانی بسیار مهم برای اجتماع مسلمانان و عاملی برای حفظ اتحاد و یکپارچگی آنان به حساب می‏آید»[۱۳].

نماد‌های مربوط به نماز مانند صدای اذان، تصاویر محراب‌ها و عبادت‌گاه‌ها و مساجد و …، نقش بسزایی در تفاهم نمادین و انسجام اجتماعی دارد.

 

نماز و هویت اجتماعی

یکی دیگر از کارکرد‌های نماز، ایجاد هویت اجتماعی است که آثاری از جمله احساس تعلق اجتماعی را در پی دارد.

انسان از راه انجام مناسک دینی، با خداوند متعال ارتباط برقرار می‌کند. از این‏رو، پاک سیرتی در او تقویت شده و احساس تعلق و خیرخواهی بیش‏تر نسبت به جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند را به‏دست می‌آورد. این احساس تعلق، وجودی سالم‏تر و روحیه‌ای بالاتر و در نتیجه جامعه‌ای بانشاط‌تر را به وجود می‌آورد.

در بررسی ارتباط نماز و تقویت هویت اجتماعی نمی‌توان نقش شرایط، زمینه‌ها، آثار و نمادهای مربوط به این عمل عبادی را نادیده گرفت. برای مثال یکی از زمینه‌های اجرای نماز، مسجد[۱۴] است که تاثیر زیادی در هویت اجتماعی ـ دینی دارد.

تقدس یک مکان، پرکشش‌ترین شاخصه برای جذب مردم است. حضور تدریجی جمعیت در یک محل با هدف نیایش، هویت جدیدی را برای آن مکان به وجود می‌آورد»[۱۵].

حضرت رسول(ص)برای نشان دادن آمیختگی مسجد با زندگی اجتماعی، خانه و مسجد را در یک واحد معماری برپا کرد. به تدریج مسجد باعث شکوه معنوی شهرها شد. مسجد جامع و فضاهای مربوط به آن معمولاً در مرکز شهر قرار دارند. در شهرهای مذهبی میان مسجد و بازار تعامل و ارتباط خوبی وجود دارد. یکی دیگری را تضمین کرده و آن‏را به تحرک وا می‌دارد و هر دو در یک فضا جمع شده‏اند[۱۶].

اذان به عنوان یکی از مقدمات نماز که مستحب است با صدای بلند و در حالت ایستاده گفته شود نیز در تقویت هویت اجتماعی موثر است. «هر ملتی در هر عصر و زمان، برای برانگیختن عواطف و احساسات افراد خود و دعوت آنها به وظایف فردی و اجتماعی‏شان شعاری داشته است. این موضوع در دنیای امروز به صورت گسترده‏تری مورد توجه است. مسیحیان در گذشته و امروز با نواختن صدای ناقوس کلیسا این کار را انجام می‏دهند و مسلمانان از شعار اذان استفاده می‌کنند که با معناتر و مؤثرتر است»[۱۷].

یکی از دلایل تأثیر نماز در تقویت هویت اجتماعی، تجلی آن در ادبیات است. برای مثال این مسأله در اشعار عطار، مولوی، حافظ شیرازی و حکایات سعدی و مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری مطرح شده است.

مولوی می‌گوید:

اهدنا گفتی صراط مستقیم       دست تو بگرفت و بردت تا نعیم

 

حافظ می‌گوید:

کردیم دگر شیوه رندی آغاز     تکبیر زدیم چار بر پنج نماز

نمود دیگر ارتباط نماز با هویت اجتماعی، تأثیر نماز در کسب آبرو است. معمولاً افراد در محله خود خطا نمی‌کنند، چون در آنجا آبروی مذهبی کسب کرده‏اند[۱۸].

 

نماز و اعتماد اجتماعی

اعتماد، کارکردی است که از اخلاص در نماز نشأت می‌گیرد. برخی فرازهای نماز مانند ایاک نعبد و ایاک نستعین انسان را به سوی اعتماد به خداوند و اصل قرار دادن حضرتش گرایش می‌دهد. اگر این اعتماد درونی گسترش کمی و کیفی پیدا کند، پدیده‌ای به نام اعتماد اجتماعی در سطح جامعه شکل می‌گیرد.

گذشته از مفاهیم عمیق نهفته در فرازهای نماز، به جماعت خواندن نماز باعث گسترش اعتماد اجتماعی می‏شود. در احکام نماز جماعت نوعی همدلی و همراهی موج می‌زند؛ برای مثال، تبعیت کردن ماموم از امام در افعال و اذکار، مردود بودن هرگونه شک امام یا ماموم و تکیه کردن به صحت عمل طرفین و … .

نماز با اذکار و آدابی که دارد، بهترین مجال تمرین ایمان و اعتماد به خداوند است که خود عامل گسترش ارزش‌ها و اعتماد اجتماعی می‌باشد.

از جمله آثار اعتماد اجتماعیِ برخواسته از عمل عبادی نماز، عمومی ‌شدن صفت امانت داری[۱۹] و گسترش عفت عمومی‌ در سطح جامعه است؛ موضوعی که رابطه تنگاتنگی با ایمان به غیب و اعتقاد راسخ دارد.

خداوند در توصیف نمازگزاران می‌فرماید:} وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ {[۲۰]؛ نمازگزاران کسانی هستند که امانت‏ها و پیمان‌های خود را رعایت می‌کنند،} وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ { [۲۱]؛ و آن‏ها کسانی هستند که خود را از بی عفتی حفظ می‌کنند.

برخی جامعه‌شناسان از پدیده اعتماد اجتماعی، آثار اقتصادی را نتیجه گرفته‏اند. از دیدگاه ایشان، اعتماد برخواسته از مجموعه‏ای سجایای اخلاقی است که سرمایه و عنصر اساسی برای پیشرفت و توسعه اقتصادی به‏شمار می‏رود.[۲۲] نماز هم از طریق ایجاد زمینه‌های اعتماد اجتماعی و هم به صورت مستقیم تأثیر قابل توجهی در کاهش فاصله طبقاتی دارد. در قرآن کریم موارد بسیاری از همراهی نماز و زکات را شاهدیم.

امام رضا(ع) در این‏باره می‌فرمایند: خداوند به نماز همراه با زکات فرمان داده است و کسی که نماز بخواند و زکات ندهد، نمازش قبول نیست[۲۳].

در تحلیل فردی ـ روانی، وجود اعتماد باعث پیدایش آرامش، امنیت و سلامت روانی برای فرد و جامعه می‌شود.

 

نماز و آرامش اجتماعی

از دیگر کارکردهای نماز، رسیدن به آرامش اجتماعی است.

دین افراد را در ناامنی‌ها مورد حمایت عاطفی قرار می‌دهد و آن‏ها را در حوادث مهم زندگی یاری می‌رساند. در سراسر دنیا هنوز کارهایی مانند تولد، مرگ و ازدواج همچنان با مراسم مذهبی خاص خود همراه است[۲۴].

خداوند نماز را مایه آرامش قلب‏ها معرفی کرده است: } أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ { و از آن به عنوان عامل یادآوری خود یاد می‌کند: } وَأَقِمِ الصَّلَاه لِذِکْرِی {.

نماز زمانی صحیح است که احکام آن به درستی رعایت شوند. یکی از این احکام، داشتن آرامش و تمرکز است. به عبارت دیگر، در نماز علاوه بر توجه به معانی عمیق الفاظ، باید آرامش جسمی‌ و ترتیب ارکان و اعمال نماز هم رعایت شود. خداوند می‌فرماید: } فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَه {[۲۵]؛ پس آن‏گاه ‌که آرامش یافتید، نماز گذارید». این آرامش فردی با کثرت نمازگزاران در جامعه گسترش یافته و به سایر افراد منتقل می‌شود و پدیده آرامش اجتماعی را باعث می‌شود.

خداوند همواره انسان‌ها را برای تقویت روحیه و آرامش، دعوت به نماز می‌کند:} اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَه {[۲۶]؛ و از نماز و صبر کمک بگیرید.

استعانت مطرح در این آیه، به معنای طلب کمک از نماز و صبر برای تلاوت قرآن و تدبر در معانی آن و اطاعت امر خداوند است. امام صادق(ع) می‏فرماید: هرگاه غمی ‌از غم‌های دنیا بر شما وارد شد، وضو بگیرید و به مسجد بروید و دو رکعت نماز بخوانید، آیا شنیده‌اید که خداوند می‏فرماید: “استعینوا بالصبر و الصلاى”[۲۷].

 

نماز و کنترل اجتماعی

ارزش‌ها و هنجارهای مهم اجتماعی، در قلمرو مذهب نیز قرار می‌گیرند و نماز، از طریق تقویت همین ارزش‌ها و هنجار‌ها به کنترل اجتماعی کمک موثری کرده است[۲۸]و آمار جرم یا بزه را کاهش داده است[۲۹].

با توجه به عوامل انحطاط جامعه از دیدگاه قرآن[۳۰] باید گفت که نماز صحیح به نوعی بازدارنده از انحطاط جامعه است.

غصبی نبودن آب و ظرف وضو و غصبی نبودن مکان و لباس نمازگذار از جمله شرایط صحت نماز است. نمازگزار نباید به حقوق دیگران تعدی کند و یا دائم در حال گناه باشد؛ زیرا ادای این فریضه با شرایط ویژه‏اش در اوقات خاص و آن هم در چندین مرتبه در طول روز، نوعی بازدارندگی را در پی دارد.

این کارکرد نماز در قرآن کریم نیز مورد توجه قرار گرفته است:} إِنَّ الصَّلَاه تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ {[۳۱]؛ نماز باز دارنده از فحشا و بدی است.

معنای آیه شریفه “ایاک نعبد و ایاک نستعین” ، تنها این نیست که فقط خدا شایسته عبادت است، بلکه بر این موضوع نیز دلالت دارد که انسان آفریده شریف و بزرگواری است که تنها باید خداوند را بپرستد. طبیعی است که اگر آزادی با حق محدود نشود به هرج و مرج منجر خواهد شد[۳۲].

بر این اساس غیر از شرایط نماز مانند زمان و مکان، ادبیات و محتوای آن نیز بسیار کنترل کننده است. نماز در هر صورت تاثیر گذار است. به وسیله نماز نوعی ملکه در ذهن نمازگذار ایجاد می‌شود که به راحتی گناه و بدی نمی‏کند.[۳۳]

 

نماز و پیشرفت اجتماعی

از این اصطلاح، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است. در نگرش مادی و الحادی که هستی در ماده منحصر می‏شود، پیشرفت جامعه نیز محدود به این حیطه می‏گردد. اما در دیدگاه الهی که جهان و انسان فراتر از ماده هستند، پیشرفت جامعه نیز فراتر از ماده و دنیای مادی تبیین می‌شود[۳۴].

رستگاری در قاموس اسلام و تفکر دینی، معنای واقعی خود را پیدا می‌کند. پیشرفت و رستگاری در اسلام با کمالاتی همچون صداقت، پاکیزگی و خلوص نیت، پیوند خورده است… {قَد أفلَح من تَزَکی[۳۵]}[۳۶].

یکی از مصادیق اصلاح و پیشرف، از بین بردن آثار سوء گذشته است. بر اساس آیه شریفه } إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ {[۳۷] باید گفت که هر کس کارهای نیک انجام دهد و بر انجام آن‏ها مداومت ورزد، به ترک گناهان واداشته می‏شود و دیگر گناه از او سر نخواهد زد[۳۸].

یکی دیگر از مصادیق پیشرفت اجتماعی، مساله نظم است. هدف اصلی از نظریه پردازی در جامعه شناسی، تبیین نظم اجتماعی بوده است. در جامعه شناسی، به هر عمل الگویی و قانون‏مندی که در رفتار مردم بروز کند، نظم اطلاق می‌گردد[۳۹].

ماکس وبر دلایل پیروی از نظم را وجود نوعی اقتدار حاکم در اجتماع مانند اقتدار عقلانی یا اقتدار سنتی می‌داند. در اقتدار عقلانی دلیل پذیرش اقتدار دیگران منفعتی عقلانی است[۴۰]. اقتدار دین نیز به نوعی عقلانی است. زیرا در دین داری منافع عقلانی دنیوی و اخروی وجود دارد، به همین دلیل مراسم و مناسک دینی، از روی اختیار انجام می‏گیرند.

نماز به عنوان یکی از این مناسک روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند، زیرا باید در اوقات معینی برگذار شود و تأخیر و تقدم در آن باعث بطلان نماز است. آداب و احکام دیگر نماز نیز پذیرش نظم را در برنامه‌های زندگی آسان می‌سازد[۴۱].

اگر اموری مانند نظافت و ادب را که به اصلاح روابط اجتماعی کمک می‌کنند از جمله مصادیق پیشرفت اجتماعی بدانیم، نماز چنین کارکردی هم خواهد داشت. انسان می‌بایست در نماز با ادب و آرام بایستد. نمازگذار در هر روز چندین بار چنین حالتی را به خود می‌گیرد که خود نوعی تمرین مقید شدن به آداب است.

 

نتیجه

نماز عملی با شرایط خاص خود است که آثار فردی زیادی نیز در‏بر دارد. با نگاهی کارکردگرایانه به این فریضه در عرصه اجتماع می‏توان دریافت که تاثیرات اجتماعی زیادی نیز دارد مانند ایجاد آرامش اجتماعی، کنترل و اصلاح اجتماعی و تقویت اعتماد و هویت اجتماعی دارد. نکته قابل توجه آن ‏است که این تأثیرها آن‏گاه بیش‏تر می‌شود که این آیین دینی با جزئیات و شرایط صحت آن بجا آورده شود و همچنین به صورت دسته جمعی (جماعت) برپا گردد. با تحلیل کارکردی نماز تاحدی می‌توان دلیل سفارش‏های زیاد بر به جماعت خواندن آن در دین را فهم نمود..

 

منابع

 

1. قرآن کریم
2. اسکیدمور، ویلیام، نظریه‌های جامعه شناسی، تفکر نظری در جامعه شناسی، نشر تابان، چاپ دوم، بی جا، ۱۳۷۵٫
3. کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلامعلی توسلی و رضا فاضل، سمت، چاپ دوم، قم، ۱۳۷۲٫
4. دهخدا،علی اکبر، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷٫
5. رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه (با تاکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی)، ترجمه حسین بهروان، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۲٫
6. رفیع پور، فرامرز،آناتومی ‌جامعه، مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی، شرکت سهامی ‌انتشار، چاپ سوم، بی جا، ۱۳۸۲٫
7. جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، بی نا، بی جا، بی تا.
8. فوکویاما، فرانسیس، پایان نظم و بررسی سرمایه اجتماعی، ترجمه غلامعباس توسلی، نشر جامعه، تهران، ۱۳۷۹٫
9. قرائتی، محسن، یک صد و چهارده نکته درباره نماز، اقامه نماز، چاپ چهارم، بی جا، ۱۳۷۲٫
10. الطبرسی، شیخ ابی علی الفضل، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
11. طبا‏طبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بی نا، بی جا، بی تا.
12. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، ترجمه موسی دانش، موسسه بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۳٫
13. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، بی نا، بی جا، بی تا.
14. عبدالباقی، محمد فؤاد، معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، منشورات ذی القربی، بی جا، ۱۳۷۹٫

 

نشریات

1. آذرتاش آذرنوش و محمود مکوند، بررسی زبان شناختی واژه قرآنی مسجد، دوفصلنامه علمی‌ پژوهشی الزهرا، سال۷، ش۱٫
2. بیضایی، طیبه، نقش محوری نماز و مسجد در شکل گیری تمدن اسلامی، نشریه کیهان، سال۱۳۷۸٫
3. شمس آبادی، حسین، تاثیر نماز در تربیت فرد و جامعه، نشریه حمایت، سال۱۳۷۸٫
4. غلامرضا گلی زواره، نقش مسجد در شکل گیری فضاهای شهری و مناسبات فرهنگی، دوماهنامه مسجد، سال۱۲، ش۶۹، مرداد۱۳۸۲، ص۲۶ـ۳۵٫
5. وطن دوست، رضا، امانت داری در آموزه‌های اسلامی، مجله تخصصی الهیات و حقوق، سال چهارم، زمستان۱۳۸۲، ش۱۴٫

سایت

1. سبکتگین ریزی، قربان‌علی، نماز عملی فردی با کارکردی اجتماعی، سایت: salat.nahad.ir

 

————————————–

پانوشت:

[۱] . ر.ک: فرامرز رفیع پور، آناتومی جامعه، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی کاربردی، صص۴۱ و ۴۲٫

[۲] . علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج۱، ص۱۰۴۹٫

[۳] . کوئن بروس، مبانی جامعه شناسی، ص۱۵٫

[۴] . ر.ک: یان رابرتسون، درآمدی بر جامعه (با تاکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی)، صص۳۵ـ۳۷٫

[۵] . محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۵۸٫

[۶] . یان رابرتسون، درآمدی بر جامعه، ص۳۳۲٫

[۷] – Intention

[۸] – Intentional action

[۹] . ر.ک: قربانعلی سبکتگین ریزی، نماز عملی فردی با کارکردی اجتماعی، سایت salat.nahad.ir

[۱۰] . یان رابرتسون، درآمدی بر جامعه، ص۶۱٫

[۱۱] . همان، ص۶۲٫

[۱۲] . توبه/۱۱٫

[۱۳]. طیبه بیضایی، نقش محوری نماز و مسجد در شکل گیری تمدن اسلامی نشریه کیهان، سال۸۷، ص۲٫

[۱۴] . واژه مسجد به صورت مفرد و جمع ۲۸ بار و در ۲۷ آیه قرآن به کار رفته است.

[۱۵] . آذرتاش آذرنوش و محمود مکوند، بررسی زبان شناختی واژه قرآنی مسجد، دوفصلنامه علمی پژوهشی الزهرا، سال۷، شماره اول، ص۸۹٫

[۱۶] . ر.ک: غلامرضا گلی زواره، نقش مسجد در شکل‌گیری فضاهای شهری و مناسبات فرهنگی، صص۲۶ـ۳۵٫

[۱۷] . ناصر مکارم شیرازی،تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۳۷٫

[۱۸] . ر.ک: محسن قرائتی، یک صد و چهارده نکته درباره نماز، نشر اقامه نماز، صص۷۰ـ۸۰٫

[۱۹] . رضا وطن دوست، امانت داری در آموزه های اسلامی، ص۱۵۳٫

[۲۰] . معارج/۳۲٫

[۲۱] . همان/۲۹٫

[۲۲] . فرانسیس فوکویاما، پایان نظم و بررسی سرمایه اجتماعی، ص۲۰۴٫

[۲۳] . شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۵۵٫

[۲۴] . یان رابرتسون، درآمدی بر جامعه، ص۳۳۷ (با کمی تغییرات).

[۲۵] . نساء/۱۰۳٫

[۲۶] . بقره/۱۵۳٫

[۲۷] . ر.ک: شیخ ابی علی الفضل، الطبرسی، تفسیرمجمع البیان، ج۱، ص۲۱۷٫

[۲۸] . ر.ک: یان رابرتسون، درآمدی بر جامعه، ص۳۳۶٫

[۲۹] . جرم یا بزه عبارت است از عملی که قانون را نقض می کند. همان، ص۱۸۰٫

[۳۰] . ر.ک: جوادی آملی، جامعه در قرآن، صص۳۷۹ـ۴۰۲٫

[۳۱] . عنکبوت/۴۵٫

[۳۲] . ر.ک: محمدجواد مغنیه، تفسیر کاشف، ج۱، ص۱۱۵٫

[۳۳] . ر.ک: همان، ص۲۱۰٫

[۳۴] . ر.ک: جوادی آملی، جامعه در قرآن، ص۴۰۲٫

[۳۵] . اعلی/۱۲٫

[۳۶] . همان، صص۴۰۳ و ۴۰۴٫

[۳۷] . هود/۱۱۴٫

[۳۸] . شیخ طبرسی، ترجمه مجمع البیان، ج۱۲، ص۱۴۳٫

[۳۹] . ر.ک: ویلیام اسکیدمور، نظریه‌های جامعه شناسی، تفکر نظری در جامعه شناسی، ص۲۲٫

[۴۰] . همان، ص۲۵٫

[۴۱] . ر.ک: حسین شمس آبادی، تاثیر نماز در تربیت فرد و جامعه، نشریه حمایت، سال۱۳۸۷٫